ادب در آثار حکیم ترمذی

ادب با ریشه‌ای نامعلوم، در زبان عربی، نخست در شعر مخضرم و به‌ویژه در احادیث نبوی، به‌کار گرفته شد و به‌سرعت بر مفاهیمی بسیار گوناگون اطلاق گردید. آن بخش از ادب که اینک صوفیانه می‌خوانیم، از آغاز اسلام تا میانه‌های قرن دوم قمری، بیشتر ادب دینی بود، تا آنکه حسن بصری، ابراهیم ادهم و همنشینان او پایه‌های تصوف را در جهان اسلام استوار کردند و از سدۀ سوم قمری، ادب صوفیانه اندک‌اندک در آثار برخی مدون شد. مراد از ادب صوفیانه، ادبی است که آن را ادب رفتاری، آیینی و اجتماعی خوانده‌ایم. در آثار ترمذی، مانند آداب المریدین و غیر آن، کنش‌ومنش اجتماعی سالک و حالات معنوی او بحث می‌شود؛ درحالی‌که تفکیک میان آن‌ها همیشه آسان نیست. ترتیب و تنظیم سیر باطنی و سلوک صوفیانه، اگرچه در آثار وی اندک نیست، هنوز نظام‌مند و دسته‌بندی نشده است. از مسائل مهم در ادب صوفیانه نزد ترمذی، مراحل فریب‌خوردگی انسان و چگونگی انتقال از مقام شایستگی و پارسایی به حوزۀ لذایذ دنیوی است که به شیوه‌ای سخت زیبا، به‌تدریج و همراه با تحلیل‌های اجتماعی و روان‌شناختی بیان شده است. در آثاری چون المنهیات، آنچه باید کرد، از خلال آنچه نباید کرد، بیان شده است. در دیگر آثار، چون الریاضة و ادب النفس،سخن از آن است که نفس سرکش باید ادب آموزد و در کشاکش میان نفس و آدمی است که ترمذی به موضوع ادب رفتاری- دینی راه جسته است.